Startowa
Do nadrzędnej
Nowości
English
Komunikaty
Anty
Inne
English articles
O nas
Współpraca
Linki
Polecamy
Ściągnij sobie
Zastrzeżenie


Biofeedback

czyli biologiczne sprzężenie zwrotne.

biofeedback

(art, z 2007 r.)

Biofeedback jest metodą opartą na monitorowaniu i kontroli czynności biologicznej, jaką jest czynność bioelektryczna pracującego mózgu, i/lub czynności fizjologicznych.
Wykorzystuje się zwrotne podawanie informacji o przebiegu i parametrach monitorowanej czynności fizjologicznej. Uzyskane tą drogą informacje umożliwiają kontrolę i optymalizację monitorowanego parametru, a tym samym te czynności. Proces zwracania informacji zwany jest sprzężeniem zwrotnym, z angielskiego "feedback", a ponieważ dotyczy funkcji żywych organizmów, zwany jest: Biofeedback. W leczeniu i terapii biologiczne sprzężenie zwrotne jest techniką, w której ludzie trenują ulepszanie swojego zdrowia przez używanie sygnałów z własnego ciała .
Biofeeback'owi służą urządzenia pozwalające w szczególności zsynchronizować fale mózgowe (omówione dalej) na zasadzie sprzężenia zwrotnego, czyli uświadamiania sobie takich funkcji organizmu, które zazwyczaj przebiegają automatycznie, bez udziału naszej świadomości. Wykorzystując tę technikę można także nauczyć się kontrolować (w ograniczonym zakresie) takie funkcje organizmu jak przepływ krwi i częstotliwość uderzeń serca.

Ministerstwo zdrowia USA uważa, że biofeedback, jest jednym z wielu instrumentów dostępnych w profesjonalnej opiece nad zdrowiem. Także w Polsce rozwija się stosowanie biofeedback w lecznictwie (patrz np. ośrodki wymienione na http://www.eeg-biofeedback.com.pl/index.php?mod=osrodki).

Rodzaje biofeedback

Istnieje wiele odmian biofeedback, w zależności od tego, jaki parametr fizjologiczny chcemy monitorować i kształtować. Najbardziej znane wykorzystują obserwację:
- oporności skóry (GSR)
- temperatury
- oddechu
- pulsu serca
- mięśni (EMG)
- czynności bioelektrycznej mózgu (EEG).

Przykładowo, Eeg Biofeedback jest formą biofeedback'u, wykorzystującą do monitorowania i trenowania czynność bioelektryczną generowaną przez pracujący mózg. Podstawą treningu jest wykorzystywanie zdolności neuronów do trwałych przekształceń funkcjonalnych. Metoda należy do neuropsychoterapii instrumentalnej. Oprócz psychoterapeuty jest tu potrzebna specjalistyczna aparatura EEG. Metoda powstała w ośrodku szkolenia astronautów NASA, następnie weszła do medycyny klinicznej. Za jej pomocą osoba poddawana treningowi uczy się czynności swojego mózgu. Uczy się jak zmieniać pozytywnie wzorzec wytwarzanych fal mózgowych (wzmacniać pożądane i hamować niepożądane), bowiem stan naszego umysłu i zachowanie łączą się we wzorcu pracy mózgu.
Poprzez specjalistycznie uwarunkowany trening prowadzi do wzrostu funkcji poznawczych mózgu oraz poprawia jakościowo jego pracę sprawiając lepsze funkcjonowanie organizmu. Metoda stwarza możliwość korygowania dysfunkcji mózgowych powstałych w wyniku zaburzeń rozwoju mózgu oraz jego urazów.

EEG Biofeedback to medyczna metoda zwiększania możliwości umysłu: poprawia koncentrację uwagi, szybkość myślenia, kreatywność, pamięć, polepsza nastrój, samoocenę i sen, równocześnie uczy relaksu.
Treningi wskazane są także dla ludzi z zaburzeniami funkcji poznawczych, z zaburzeniami psychosomatycznymi, z zaburzeniami samooceny, depresją, lękiem i napadami paniki, zaburzeniami procesu uczenia się, zaburzeniami koncentracji uwagi i nadpobudliwością psychoruchową, zaburzeniami snu, przy przewlekłych bólach, w terapii tików i zespołu Touretta, natręctwach, pomocniczo w terapii uzależnień i w zaburzeniach przyjmowania pokarmów.
Treningi pomagają w leczeniu wielu chorób neurologicznych i psychicznych. Dobre efekty uzyskuje się w terapii stanów po urazach czaszki, po udarach mózgu, w mózgowym porażeniu dziecięcym, w padaczce - również opornej na leczenie.
Z kolei, GSR Biofeedback wykorzystuje monitorowanie i kontrolę zmian przewodnictwa skóry pod wpływem zjawisk zewnętrznych, jak i wewnętrznych , zachodzących w organizmie.
Połączone techniki zapewniają wyższą skuteczność treningu/terapii.

Podsumowując krótko - fizjoterapeuci używają biologicznego sprzężenia zwrotnego, aby odzyskać ruch u poszkodowanych z paraliżem mięśni, psycholodzy używają tej metody, aby usunąć napięcia i niepokoje, a ich klienci uczą się relaksu. Specjaliści w wielu różnych dyscyplinach używają biologiczne sprzężenia zwrotne do radzenia sobie z bólem.
Dla pacjentów, biologiczne sprzężenie zwrotne jest maszyną działającą jak rodzaj szóstego zmysłu, który pozwala mu widzieć lub słyszeć działalność wewnątrz ich ciała . Dla przykładu : maszyna do treningu mięśni. Pokazuje elektryczne sygnały w mięśniach. Tłumaczy elektryczne sygnały pracujących mięśni na formy, które pacjenci mogą obserwować: wzrost migania żarówki lub wyższy ton bipera, za każdym razem, gdy naprężenie mięśni rośnie w pewnym okresie czasu. Jeżeli pacjenci chcą zwolnić naprężenie mięśni, to próbują zwalniać częstotliwość błyskającej żarówki lub obniżyć ton bipera.

Nie jest tutaj naszym celem wgłębiać się ww. medyczne zastosowania metody, raczej interesuje nas wspomaganie mózgu w procesie nauki, kreatywności i zapamiętywania. Aspekt medyczny jest szeroko opisany w literaturze.
Istnieją także inne metody kontrolowania fal mózgowych (np. medytacja, słuchanie specjalnych nagrań, metoda Silvy) lub wyzwalanie leczniczych zdolności mózgu (np. metoda bioemanacyjnego sprzężenia mózgu - BSM, patrz wzmianka  w naszym artykule). W omawianym tu biofeeback'u chodzi jednak o świadome oddziaływanie umysłu metodą sprzężenia zwrotnego przy zastosowaniu rożnych pomocy technicznych. Popularne zastosowania osobiste włączają też relaks, wspomaganie nauki, przeżywanie odmiennych stanów świadomości.

Trochę historii

Pierwsze eksperymenty mające wpływ na rozwój eeg miały miejsce w trzydziestych latach (1929), kiedy to Niemiec Hans Berger przeprowadzał badania rytmu alfa (8-12 Hz). Po wojnie, Dr Joe Kamiya (japoński imigrant), jako pierwszy, zaczął w 1958 roku na uniwersytecie w San Francisco pracować z EEG i systemowym sprzężeniem zwrotnym. Referował, że człowiek może wysiłkiem woli kontrolować fale alfa (8-12 Hz), co dawniej uważano za niemożliwe. Kamiy alfa-feedback, który jest kojarzony ze stanem relaksu, stał się dużym impulsem do dalszych badań. Już od początku lat 60-tych zaczęto badać zależność aktywności fal eeg - fal alfa z emocjonalnym stanem i stanem świadomości. Celem tych badań był przede wszystkim stan całkowitego relaksu. W latach 80-tych alfa-feedback ożył na nowo, w związku z nowymi terapiami dla stanów uzależnień, w tym alkoholu i narkotyków. Powstaje protokół treningowy - Peniston & Kulkosky. Prawdziwie burzliwy rozwój eeg biofeedback ma związek z pracami profesora B. Stermana, w amerykańskim ośrodku lotów kosmicznych NASA. Pod koniec lat sześćdziesiątych Profesor M.B. Sterman, stwierdził w czasie badań nad kotami, że aktywność rytmu fal ok. 14 Hz jest obecna zarówno podczas snu, jak i czuwania. Po serii badań na zwierzętach zaczęto je z ludźmi. W szczególności dalsze eksperymenty (także innych instytucji) potwierdziły skuteczność treningu SMR w leczeniu padaczki. Rozwój komputerów osobistych i nowych technologii spowodowały, że metoda eeg biofeedback rozpoczęła swój burzliwy rozwój, który trwa do chwili obecnej. W Polsce, pierwsze ogólnokrajowe szkolenie z eeg biofeedback odbyło się 19 listopada 2001r. w Warszawie.

Fale mózgowe

Są elektrycznymi falami generowanymi w każdym mózgu. Zmiany w aktywności neuronów zachodzą zarówno w czasie przechodzenia ze stanu czuwania w stan snu, jak i w czasie odbioru, percepcji i analizy bodźców czuciowych, które zachodzą w określonej kolejności w poszczególnych polach korowych. Dominacja poszczególnych składowych fal zmienia poziom świadomości ( stan podświadomy, nieświadomy itd.). Obecność rytmu EEG wskazuje, że mózg wykonuje jakąś działalność angażując jednocześnie miliony komórek, które działają w synchronicznym trybie. Ta działalność występuje w pierwszym rzędzie, w najwyższych 4 warstwach (ok. 6 mm grubości) zewnętrznej warstwy kory mózgowej. Wszystkie składowe fal mózgowych są zawsze produkowane, ale przewagę pewnych pożądanych fal mózgowych można uzyskać wysiłkiem woli i systematycznym treningiem. Produkcja pewnych pożądanych fal, a innych, niepożądanych - redukcja, jest istotą treningu eeg biofeedback

Pasmo Delta (0,5-4 Hz)
Rytm długi, powolny, pofalowany. Fala delta jest najpowolniejsza ze wszystkich fal mózgowych. Najczęściej kojarzona z głębokim snem, pewne częstości w paśmie Delta wywołują uwolnienie hormonu wzrostu, tak zbawiennego dla uzdrawiania i regeneracji. Teraz wiadomo, dlaczego głęboki sen - jest regenerujący i podstawowy dla uzdrawiającego procesu. Fale delta są też obrazem patologicznym, charakteryzującym uszkodzenia mózgu (np. guzy). Pojawiają się również przy intensywnym wysiłku umysłowym

Pasmo Theta (4-8 Hz)
Theta "leży" bezpośrednio na progu podświadomości. W Biofeedback, kojarzone z najgłębszym poziomem medytacji. Theta jest też identyfikowane jako brama do nauki i pamięci. Theta-medytacje zwiększają kreatywność, proces uczenia się, Theta redukuje stres, budzi intuicję i inne pozazmysłowe percepcje i umiejętności. Dystrybucja: zwykle regionalna, może zajmować znaczne obszary kory, może być zlateralizowana albo rozproszona. Subiektywne emocjonalne stany: intuicyjny, twórczy, fantazjujący, obrazowy, twórczy, sennie przełączający myśli. Odzyskujący nieświadomy materiał. Powiązane czynności i zachowania: twórczy, intuicyjny; ale też może być oszalały, nie skupiony, rozkojarzony. Korelacje fizjologiczne: gojenie się, integracja umysł/ciało. Skutki treningu: jeśli promowane mogą wywołać fantazjowanie, stany bliskie transowi - jeśli dobrze znosi stany hipnotyczne. Hamowana (redukowana), może ulepszać koncentrację, zdolność ogniskowania uwagi. Na ogół nadmiar fal Theta (płaty czołowe) powoduje dekoncentracje i problemy w skupieniu uwagi (ADD, ADHD). Charakterystyczne dla depresji, zamkniętych uszkodzeń głowy oraz epilepsji. Patologiczny nadmiar thety obrazuje śpiączkę (coma) typu theta.

Pasmo Alfa (8-12 Hz)
To jest miejsce głębokiego odpoczynku, ale niedostateczne dla medytacji. W Alfie zaczynamy uzyskiwać dostęp do bogactwa kreatywności, które znajduje się poniżej naszej świadomej świadomości - to jest brama, wejście do głębszych stanów świadomości. Alfa jest też siedzibą częstości, znanej jako częstością rezonansu Schumana - częstotliwości rezonansu pola elektromagnetycznego ziemi. Dystrybucja: regionalna, zwykle zajmuje cały płat kory; duże amplitudy w potylicy przy zamkniętych oczach. Subiektywne, emocjonalne stany: odprężony, nieruchomy, ale nie senny; cichy, świadomy. Powiązane czynności i zachowania : rozmyślanie, brak działania. Twórcza "esencja ", natchnienie, motywacja, stan marzycielski, odprężony, ale jeszcze czujny. Fizjologiczne korelacje: odprężony, gojący się. Skutki treningu: wytworzenie relaksu i odpoczynku. Redukcja stresu - dla niskiej alfy (8 - 10 Hz): wewnętrzna świadomość samointegracji umysł/ciało, równowaga: dla wysokiej alfy (10 - 12 Hz) : skupianie się , stan gojący, łączenie ciała i umysłu.

Pasmo Beta > 12 Hz
To pasmo ma a stosunkowo duży zasięg i jest definiowane jak coś powyżej pasma Alfa. Sprzyjające do inspirującej energii i działania; scharakteryzowany przez logiczne, analityczne, intelektualne myślenie, werbalną komunikację.

Pasmo niska beta ( 12 - 15 Hz) - SMR: rytm sensomotoryczny, czuciowo-ruchowy. Nazywany również niska Beta. Dystrybucja: zlokalizowana półkulowo i w płatach (czołowy, potyliczny, itd.). Subiektywne emocjonalne stany: odprężony jeszcze ogniskujący się, integrujący. Zadania i zachowania: niskie SMR może odzwierciedlać "ADD", brak zogniskowanej uwagi; wysokie SMR - wysoce czujna, fizyczna cisza. Powiązane czynności i zachowania: jest hamowany przez ruch; unieruchomienie ciała może powiększać SMR. Skutki treningu: wzrost SMR może produkować odprężenie , polepsza koncentrację uwagi. Pomocny w porządkowaniu deficytów uwagi.

Pasmo środkowa beta (15 - 18 Hz). Nazywana również Beta1
Jesteś przebudzony, czujny. Twój umysł jest ostry, skupiony. Wykonujesz zadania szybko, łatwo i możesz pracować z pełną uwagą. W stanie Beta neurony pracują "ogniście" i szybko, a ty realizujesz, osiągasz szczytowe zadania. Nowe pomysły i rozwiązania problemów błyskawicznie rodzą się w twoim umyśle. Trening Beta jest jednym z najczęściej używanych protokołów w eeg biofeedback dla ADD. Te programy pomagają przygotować się do egzaminu, uprawiać sport, umożliwiają prezentację, analizę i organizowanie informacji i inne działalności, gdzie umysłowa raźność i wysokie poziomy koncentracji są kluczowe dla naszego sukcesu. Dystrybucja: lokalizowana na różnych obszarach. Może się ogniskować przy jednej elektrodzie. Subiektywne emocjonalne stany: myślenie, świadomy siebie i otoczenia. Powiązane czynności i zachowania: umysłowa działalność, zewnętrznie skupiona uwaga. Fizjologiczne korelacje: raźny, czynny ale nieporuszony (nie zdenerwowany, nie poirytowany). Skutki treningu: może powiększać umysłowe zdolności, koncentrację, raźność, inteligencję (IQ)

Pasmo wysokiej bety ( > 18 Hz ). Nazywane również Beta 2
Dystrybucja : zlokalizowana, może być bardzo zogniskowana . Subiektywne emocjonalne stany: raźność, poruszenie (zdenerwowanie, irytacja), ekscytacja. Powiązane czynności i zachowania: umysłowa działalność, tj. obliczenia matematyczne, planowanie itd. Fizjologiczne korelacje: ogólny aktywacja funkcji umysłu i ciała. Skutki treningu: może indukować raźność, ale też może produkować pobudzenie.

Pasmo Gamma ( 40 Hz )
Fale 36 - 44 Hz są jedyną grupą częstotliwości, znalezioną w każdej części mózgu. To dlatego przyjmuje się, że kiedy mózg musi równocześnie przetworzyć informację w różnych częściach, to używa 40Hz do równoczesnego przetwarzania. Dystrybucja: bardzo zlokalizowana. Subiektywne stany emocjonalne: myślenie; integracyjne myślenie. Procesy skojarzeniowe. Powiązane czynności i zachowania: wysokiego szczebla przetwarzanie informacji, wiążące różne modalności i skojarzenia. Fizjologiczne korelacje: przetwarzanie i obróbka informacji skojarzeniowych. Skutki treningu: mało poznane. Uważa się za najbardziej wydajną pracę umysłową i twórczą. Aktywacja wysokich fal beta następuje również w stanach skrajnych przeżyć i emocji.

Podstawowe protokoły treningów eeg biofeedback
Podstawą treningu eeg biofeedback jest promowanie (wzrost) fal pożądanych: Alfa, SMR, Beta1(15-19 Hz) oraz hamowanie (redukcja) fal wolnych - z reguły Delta i Theta i Beta2. Czasami redukuje się i alfę, jeśli występuje w nadmiarze (płaty czołowe dla ADD i ADHD). Najbardziej podstawowe protokoły treningowe to:
1) Trening Beta/Theta ; Beta/Delta
2) Trening SMR/Theta ; SMR/Delta
Istotą treningu jest promowanie Bety i SMR poprzez trenowanie przyrostu ich amplitudy lub statystycznie - częsty pobyt czasowy z działalnością mózgu w tych pasmach. Równocześnie staramy się redukować amplitudę lub okres przebywania w paśmie Delty lub Thety.
3) Trening Alfa-Theta
Jest to trening odprężający, promujący pasmo alfy. Osoba trenująca znajduje się na pograniczu głębokiego relaksu i drzemki. Nadmiar Thety, to sygnał procesu zasypiania. Wówczas wybudza się trenującą osobę dodatkowym dźwiękiem, np. dzwonu. Tak więc trenujący znajduje się na pograniczu relaksu i drzemki.
Ogólną zasadą trenowania (są od niej wyjątki), jest przeprowadzanie na półkuli dominującej (zazwyczaj lewa) treningu Beta (promowanie fal Beta) a na drugiej, dla harmonii i "wyrównania" - treningu SMR.

Liczba sesji eeg biofeedback
Liczba sesji jest wartością szacunkową i na ogół ma tendencje ku wzrostowi, aniżeli ku dołowi. Najszybciej regulują się zaburzenia snu, czasami wystarcza 5-7 sesji. Praktycy neurofeedback twierdzą, że wyraźnie zauważalne zmiany symptomów następują po każdej porcji 20 treningów. Szacunkowo określa się :- poprawa funkcji poznawczych (osoby zdrowe) : 10-20 sesji- ADD, ADHD: 40-60 sesji- Lekkie dysfunkcje mózgowe (np. dysleksja): 40-80 sesji- Poważne uszkodzenia mózgu, z ograniczeniem lub zanikiem funkcji: 80-300 sesji. Treningi przeprowadza się nie mniej, jak 1 sesja tygodniowo. Optymalnie to 2-3 sesje tygodniowo.

Terapie wspomagające
Terapia neurofeedback (eeg biofeedback) może być samodzielną, a także, bardzo często łączona jest z różnymi technikami relaksacyjnymi takimi jak : muzykoterapia, światłoterapia ( http://www.lightmask.com ) i innymi technikami zapewniającymi rozluźnienie i relaks. ( http://zapper.w.interia.pl , http://www.euronet.nl/users/dixhoorn ). Można używać techniki dźwięków binaural ( http://brain.web-us.com/binaural.htm  ), AVS a nawet magnetoterapii.

Urządzenia do biofeedback'u
(nazywane na Zachodzie także mind machines).

Istnieje duża ilość takich urządzeń, popularnych zwłaszcza w USA. Niektóre z nich - do użytku osobistego - można nabyć w Polsce. Ich stosowanie podlega uwarunkowaniom podanym we wprowadzeniu do tego działu - zalecamy przestrzeganie załączonych instrukcji. Szczegóły na stronach producentów i na www.hypnos.pl 

Silva Trainer 1
Mierzy on oporność elektryczną skóry, która zmienia się wraz z częstotliwością fal mózgowych i w zależności od tej wartości oscyluje z określoną częstotliwością (zwykle wydając krótkie dźwięki o jakieś częstotliwości). Im bardziej się relaksujesz, tym wolniej pracuje twój mózg i tym wolniej oscyluje Trainer. Biologiczne sprzężenie zwrotne polega tutaj na tym, że mózg na bieżąco rozpoznaje, kiedy spowalnia częstotliwość fal mózgowych i naturalnie eliminuje te elementy, które w tym przeszkadzają.

Sita Learning System
W tym urządzeniu do wprowadzenia w stan alfa wykorzystane zostały okulary z dwiema migającymi diodami i czujnik reagujący na rytm oddechu. Więcej o tym urządzeniu znajdziesz na stronie SITA oraz w naszym artykule .

Watcher
Urządzenie w swym działaniu wykorzystuje zależność pomiędzy poziomem rozluźnienia, a opornością naskórka Oporność skóry jest dobrym wyznacznikiem rozluźnienia a zestaw dość dobrze i szybko reaguje na każdą zmianę np. naszego nastroju. Podczas irytacji, częstotliwość dźwięku generowanego przez program bio natychmiast się zwiększa. Analogicznie, po zamknięciu oczu i rozluźnieniu się, zestaw reaguje zmniejszeniem częstotliwości i przyjemniejszym dźwiękiem.
Urządzenie do pracy wymaga komputera wraz z kartą dźwiękową. Wykorzystywane są trzy programy:

bio - główna aplikacja, która równocześnie nagrywa poziom relaksu i wykorzystuje biofeedback, modulując częstotliwość generowanego dźwięku wraz ze zmianą poziomu rozluźnienia
recorder - służy do nagrywania poziomu relaksu
viewer - pozwala przeglądać i porównywać poszczególne nagrania dokonane przy użyciu pozostałych programów.

Elektrody czujników mocowane są na dwóch różnych palcach jednej ręki. Zestaw zawiera także douszne słuchawki stereofoniczne a dawniej także zaciemnione okulary, mające lepiej odizolować nas od otoczenia (obecnie nie oferowane).

Zastosowanie
Dzięki "Watcher'owi" jesteśmy w stanie łatwo ocenić, które techniki relaksacyjne powodują najlepsze i najszybsze efekty. W normalnych warunkach trwa to znacznie dłużej i opiera się tylko na subiektywnych odczuciach. Możemy łatwo stwierdzić, jak nasze reakcje podczas sesji relaksacyjnej wpływają na nasze rozluźnienie. Pozwala to na świadome wyeliminowanie tych elementów, które nas wytrącają z pożądanego stanu i koncentrację na tych dających oczekiwane efekty. Ciekawa ofertą jest nagrywanie przebiegu relaksu, szczególnie dla osób samodzielnie zgłębiających różne stany relaksacyjno-medytacyjne.

Oto kilkanaście nazw handlowych dla urządzeń popularnych na Zachodzie:

Clarity Meter Clearing Biomonitor
GSR2 Biofeedback Systems
WaveRider
Alpha Theta Trainer
Bioscan EDA Monitor
ThoughtStream GSR Biofeedback Machine with Mental Games Software
Freeze Framer HRV System Version 2.0
Stress Thermometer
Antense
Flanagan Neurophone
Echofone

Na podstawie danych z Internetu opracował Leszek Korolkiewicz
Pierwotnie opublikowane na www.L-earn.net 



Wyszukiwarka
lokalna

na dole strony
Także w Komunikaty

Zapisz się na 
Biuletyn

(Twoje dane sa całkowicie bezpieczne,
za zapis -
upominek)

 

Twoja Ochrona Medyczna
Twoja Super Ochrona Medyczna

 Zdrowie i Fitness
Zobacz na Facebook'u

kawa dla zdrowia

Zdrowie ze ^ smakiem

Zdrowy biznes

 

  Widge

 

Otwórz serce


Twój System

 

Share

Follow etsaman2 on Twitter

 

 

 


                    Wyszukiwarka lokalna Umożliwia wyszukiwanie wg stopnia dopasowania lub dat (patrz opcje wyników po wyświetleniu). 
                    Google aktualizuje swe indeksowane zasoby co pewien czas, zatem nie zawsze to, co się pokaże jest aktualne. Zawiera reklamy Google
.
  

                         Copyright Leszek Korolkiewicz 2007-20    admin( @ )lepszezdrowie.info   Zastrzeżenie i Polityka Prywatności 
                      Na tej stronie wykorzystujemy tzw. ciasteczka - małe pliki tekstowe (ang. cookies), dzięki którym nasz serwis może działać lepiej. W każdej chwili możesz wyłączyć ten mechanizm w ustawieniach swojej przeglądarki.  
                         
Korzystanie z naszego serwisu bez  zmiany ustawień dotyczących cookies, umieszcza je w pamięci Twojego urządzenia > Zastrzeżenie. (patrz też lewy margines).   Powrót do strony głównej.